رسول خوانساری (کارشناس پژوهشی)
بازار بین بانکی یکی از ارکان بازار پول است که در آن بانکها و موسسات اعتباری جهت تامین مالی کوتاه‌مدت و ایجاد تعادل در وضعیت نقدینگی خود، با یکدیگر وارد معامله می‌شوند. این بازار حداقل دو کارکرد مهم در نظام‌های مالی ایفا می‌کند. اولین و مهم‌ترین کارکرد آن ایفای نقش فعال و موثر بانک مرکزی در اجرای سیاست پولی از طریق راهبری نرخ های سود است. کارکرد دیگر بازار بین بانکی، انتقال نقدینگی به شکل مطلوب از موسسات مالی دارای مازاد به موسسات دارای کسری وجوه است. بنابراین، سیاستگذاران انگیزه بالایی برای ایجاد یک بازار بین بانکی کارآمد و قوی دارند تا بانک مرکزی بتواند به نرخ سود مد نظر خود دست یابد و موسسات مالی نیز بتوانند به شکل کارایی وضعیت نقدینگی خود را مدیریت کنند.
برخی از مهم‌ترین کارکردهای بازار بین بانکی عبارتند از: کمک به ایفای نقش خلق پول در نظام بانکی، رفع مشکلات نقدینگی کوتاه‌مدت بانکها، برقراری ارتباط صحیح و نظام‌مند میان بانکها، کاهش ریسک ورشکستگی و بحران مالی در بانکها، کاهش کسری‌های اتاق پایاپای، کمک به اجرای سیاست‌های پولی بانک مرکزی و هدایت صحیح نقدینگی در جامعه، کمک به کشف نرخ سود تعادلی و قیمت اوراق بهادار در بازار و ... .
شروع به کار بازار بین بانکی به بیش از صد سال پیش باز می‌گردد. طبق آمارهای موجود شاید بتوان بازار بین بانکی ژاپن را که از اوایل قرن بیستم راهاندازی شد، به عنوان یکی از اولین بازارهای بین بانکی در دنیا به حساب آورد. بازار بین بانکی در برخی کشورهای اسلامی بر اساس اصول شریعت و با الگوبرداری از بازارهای بین بانکی متعارف طراحی شده است. این بازار نقش مهمی در انتقال نقدینگی مازاد به موسسات مالی نیازمند وجوه ایفا می‌کند. در مالزی بازار بین بانکی هم به صورت متعارف و هم به صورت منطبق با شریعت وجود دارد. بانک مرکزی مالزی با هدف رفع مشکل نقدینگی بانک‌های اسلامی، بازار پول بین بانکی اسلامی[1] را در سال 1994 راهاندازی کرد. در سال‌های گذشته این بازار رشد زیادی کرده است. در تصویر 1 حجم ابزارهای معامله شده در این بازار از سال 2007 تا 2011 نشان داده شده است. طی این دوره حجم ابزارهای معامله شده حدود 100 درصد افزایش یافته است که بیانگر متوسط نرخ رشد سالانه حدود 19 درصد است.
برخی از مهم‌ترین ابزارهای بازار بین بانکی اسلامی در مالزی عبارتند از: سرمایه‌گذاری بین بانکی مضاربه ([2] (MII، حواله بانکی ودیعه ([3] (WA، اوراق سرمایه‌گذاری دولتی ([4] (GII، اسناد پولی بانک مرکزی ([5] (BNMN، موافقت‌نامه فروش و بازخرید[6] (SBBA) ، پیش‌معامله ([7] (WI، اوراق حواله اسلامی ([8] (IAB، ابزار سپرده قابل معامله اسلامی ([9] (INDI، گواهی بدهی اسلامی قابل معامله [10] (NIDC)، اوراق بدهی خصوصی اسلامی ([11] (IPDS و موافقت‌نامه رهن ([12] (RA.
افزون بر بازار بین بانکی اسلامی در مالزی، سازوکار دیگری به نام بورس کالای مالزی یا بورس سوق السلع[13] (BSaS) در سال 2009 راهاندازی شد که از طریق آن مؤسسات مالی اسلامی می‌توانند نیازهای نقدینگی خود را مدیریت کنند. این سازوکار نه به عنوان رقیب بلکه به عنوان مکمل بازار پول بین بانکی اسلامی فعالیت می‌کند. بورس کالای مالزی توسط شرکت خدمات اسلامی بورس مالزی[14] که یکی از زیرمجموعه‌های بورس مالزی است، اداره می‌شود. بورس کالا یک بستر کاملاً الکترونیکی برای معاملات کالا بر اساس عقود مرابحه، تورق و مساومه فراهم می‌کند. مؤسسات مالی می‌توانند از این سازوکار برای اهداف مدیریت نقدینگی، سرمایه‌گذاری و تأمین مالی استفاده نمایند. در حال حاضر در بورس کالای مالزی، روغن نخل خام به عنوان کالای پایه دادوستد می‌شود و قرار است کالاهای دیگر نیز در آینده مورد دادوستد قرار گیرند. در سطح بین‌المللی برای قراردادهای مرابحه معمولاً از فلزات مورد معامله در بورس فلزات لندن (LME) استفاده می‌شود. بورس کالای مالزی با توانمندسازی مؤسسات مالی اسلامی در مدیریت نقدینگی از طریق مرابحه کالا، می‌تواند به عنوان مکمل بازار پول بین بانکی اسلامی عمل کند. حجم معاملات بورس کالا در مالزی، رشد فزاینده‌ای داشته و از سال 2010 تا 2012 نرخ رشد متوسط 74 درصد را ثبت کرده است.
در سال 2000، بانک مرکزی اندونزی، بازار پول بین بانکی شرعی ([15] (PUAS را راهاندازی کرد و گواهی ودیعه بانک اندونزی ([16] (SWBI، برای اولین بار با هدف مدیریت نقدینگی بانک‌های اسلامی و فراهم شدن گزینه‌ای برای سرمایه‌گذاران منتشر شد. این ابزار در سال 2008 بر اساس قرارداد جعاله اصلاح و بر پایه آن گواهی شرعی بانک اندونزی ([17] (SBIS معرفی گردید. همچنین در سال 2008، بانک مرکزی اندونزی، صکوک دولتی و موافقت‌نامه بازخرید SBIS را عرضه کرد. افزون بر این، بورس آتی جاکارتا ([18] (JFX نیز کارکردی شبیه بورس کالای مالزی دارد و در حال حاضر کاکائو و قهوه در آن دادوستد می‌شود.
در کشورهای امارات، بحرین، برونئی و سودان نیز سازوکارهایی برای مدیریت نقدینگی موسسات مالی وجود دارد. با این حال، معاملات مربوطه در این بازارها بیشتر به صورت دو طرفه با بانک‌های مرکزی است. گرچه این معاملات می‌تواند به حل مشکلات نقدینگی کمک کند ولی بدون وجود بازیگران فعال و معاملات پررونق در بازار ثانویه کشف قیمت ابزارهای مالی میسر نخواهد بود. در بحرین بازار منطبق با شریعت برای مدیریت نیازهای نقدینگی کوتاه‌مدت وجود دارد. بانک مرکزی و دولت بحرین یک مرکز مدیریت نقدینگی[19] راهاندازی کرده‌اند که بانکها و دیگر موسسات مالی اسلامی در آن اوراق کوتاه‌مدت را به منظور مدیریت نقدینگی خود دادوستد می‌کنند. در ایران نیز به عنوان یکی از کشورهای اسلامی که سهم بالایی از دارایی‌های بانک‌های اسلامی را به خود اختصاص داده، بازار بین بانکی به طور رسمی از سال 1387 تشکیل شد ولی در حال حاضر بازار فعالی برای معاملات ثانویه ابزارهای بازار پول وجود ندارد.
در حوزه بین‌المللی، مهم‌ترین پیشرفت در زمینه مدیریت نقدینگی، راهاندازی شرکت مدیریت نقدینگی اسلامی بین‌المللی ([20] (IILM در سال 2011 با هدف ارائه خدمات مدیریت نقدینگی به موسسات مالی اسلامی در خارج از کشور است. یازده بانک مرکزی به همراه بانک توسعه اسلامی مالک این شرکت و زیرمجموعه آن یعنی شرکت اسلامی توسعه بخش خصوصی ([21] (ICD محسوب می‌شوند که مرکز آن در کوالالامپور قرار دارد.
منابع:
1. حاجیان، محمدرضا، بازار بین بانکی ریالی، پژوهشکده پولی و بانکی، چاپ دوم، 1392.
2. Bacha, Obiyathulla Ismath; Mirakhor, Abbas (2013): Islamic Capital Markets, a Comparative Approach. Singapore: Wiley (Wiley finance series).
3. Islamic Financial Services Board (IFSB) (2014), Islamic Financial Services Industry Stability Report 2014, Jeddah.
پاورقی‌ها:
[1]. Islamic Interbank Money Market (IIMM)
[2]. Mudarabah Interbank Investment
[3].Wadia Acceptance
[4]. Government Investment Issue
[5]. Bank Negara Monetary Notes
[6]. Sell and Buy Back Agreement
[7]. When Issue
[8]. Islamic Accepted Bills
[9]. Islamic Negotiable Instruments of Deposit
[10]. Islamic Private Debt Securities
[11]. Islamic Private Debt Securities
[12]. Rahn agreement
[13]. Bursa Suq Al Sila
[14]. Bursa Malaysia Islamic Services Sdn Bhd
[15]. Sharia Interbank Money Market (PUAS)
[16]. Bank Indonesia Wadiah Certificate
[17]. Sharia Bank Indonesia Certificate
[18]. Jakarta Futures Exchange
[19]. Liquidity Management Center (LCM)
[20]. International Islamic Liquidity Management
[21]. International Islamic Liquidity Management Corporation