لیلا محرابی (کارشناس پژوهشی)
فعالیت بانکداری اسلامی در کشور کویت به شکل گسترده‌ای در حال افزایش است. اکثر فعاليت‌هاي بانكداري در این کشور بر اساس اصول شريعت انجام و از كميته مشورتي پيشرفته استفاده ميكنند. اين كميته شامل يك گروه مشورتي است که قدرت اجرايي ندارد اما در مقابل، با برنامه‌هاي گسترده‌ای بر تأسيس بانك‌هاي اسلامي و زكات بر شركت‌ها مطالعه ميكنند و در سال‌های اخیر بیشتر بانک‌های متعارف این کشور تلاش نموده‌اند تا از بانک مرکزی مجوز راه‌اندازی شعبه ارائه خدمات بانکداری اسلامی بر اساس احکام شریعت را دریافت نمایند.
علاوه بر این، مركز مالي كويت[1] كه در سال 1974 تأسيس گرديد به عنوان يكي از بانك‌هاي سرمايه‌گذاري عمده (پيشرو) و مؤسسات مديريت منابع مالي در خاورميانه اقدام به ايجاد صندوقي به نام صندوق درآمد اسلامي[2] براساس شريعت و قانون بانكداري بدون ربا نموده است. اين مركز در جهت ارائه پيشنهاداتي به سرمايه‌گذاران جهت افزايش ارزش سرمايه‌گذاري محصولات خود و ارائه راه‌حل به منظور دستيابي به سود‌آوري بيشتر در بازار رقابتي گام بر‌مي‌دارد. اين صندوق پس از كسب مجوز از بانك مركزي كويت و وزارت بازرگاني و صنايع راه‌اندازي شده است و هدف اين صندوق و مركز استفاده از ابزارهاي متعارف كوتاه‌مدت و ميان‌مدت به منظور افزايش ميزان بازدهي وجوه سرمايه‌گذاري شده نسبت به حالت عادي است. بدين‌منظور پول موجود در صندوق مي‌بايستي در ابزارهاي بازار پولي و مالي موجود در داخل كشور كويت و يا خارج آن و منطبق با قوانين مربوط به شريعت اسلامي سرمايه‌گذاري گردد. سرمايه‌گذاري وجوه شامل صكوك، مضاربه، مرابحه يا وكالت و يا ساير منابع اسلامي مطابق با شريعت مي‌باشد. همچنین در زمينه تسريع بانكداري الكترونيكي در این کشور، انواع كارت‌هاي اعتباري مطابق بر اصول شريعت صادر می‌گردد که عقود مورد استفاده شامل بيع و قرض‌الحسنه بوده و در مواردي كه كارت‌ها تحت عنوان كارت بدهي صادر مي‌شوند (كارت اعتباري التيسير[3]) مبتني بر عقد اجاره مي‌باشد.[4]
بانك‌هاي اسلامي در كويت به طور معمول به پذيرش انواع مختلف سپرده‌گذاري‌ها به شكل‌هاي جاري، پس‌انداز يا حساب‌هاي سرمايه‌گذاري با شرايط معين و برنامه‌هاي هدفگذاري شده در قالب قراردادهاي منطبق بر شريعت از جمله مرابحه، مشاركت و مضاربه، اقدام مي‌نمايند. به طور کلی، انعطاف‌پذيري عقود اسلامي در این کشور بستر گسترده‌اي را براي تأمين مالي متقاضيان مهيا مي‌نمايد و از سوی ديگر وجود ابزارهاي مختلف و نوآورانه مطابق با شريعت اسلامي در عرضه خدمات بانكداري اسلامي موجب جذب مسلمانان و حتي غير‌مسلمان و رشد بانكداري اسلامي با وجود ريسك بازدهي يكسان نسبت به ساير بانك‌هاي متعارف گرديده‌است.
نظام بانكداري كويت به منظور تأمين منابع مالي خود از سپرده‌هاي غير‌سرمايه‌گذاري و سپرده‌هاي سرمايه‌گذاري استفاده مي‌نمايد.
الف) سپرده‌هاي غير‌سرمايه‌گذاري
سپرده‌هاي غير‌سرمايه‌گذاري شامل حساب جاري مي‌باشد كه به دو شكل انفرادي (شخصي) و مشترك (عام) تقسيم مي‌شود.
ـ حساب جاري[6]
اين نوع حساب براساس عقد وديعه پذيرفته مي‌شود. به اين سپرده‌ها هيچ‌گونه سودي تعلق نمي‌گيرد و براساس اصول شريعت اسلامي به عنوان قرض‌الحسنه از مشتريان به بانك گرفته مي‌شود. براساس اين حساب، بانك بخشي از وجوه سپرده‌گذاران را بر حسب تقاضا به مشتريان خودارائه مي‌دهد و بانك براي سرمايه‌گذاري اين وجوه نيازي به اجازه صاحبان آن ندارد و در مقابل بانك بازپرداخت وجوه سپرده‌گذاري شده را تضمين مي‌كند؛ به‌طوري‌كه سود و زيان آن مربوط به بانك مي‌باشد و از طرف ديگر، دربرگيرندة هيچ‌گونه ريسك ناشي از زيان نيز نيستند. دارندگان اين نوع حساب‌ها مي‌توانند با استفاده از چك از حساب خود برداشت كنند. علاوه بر آن امكان دريافت سپرده در تمام شعب و يا انتقال پول از حساب اشخاص به ساير حساب‌هاي موجود در بانك‌های بزرگ (KFH) و يا خارج از آن وجود دارد و كمترين مبلغ لازم براي سپرده‌گذاري شامل 500 دينار كويتي مي‌باشد. در نوع مشترك اين حساب لازم است ميزان سهم هر يك از دارندگان حساب (شركاء) كاملاً مشخص شود.
ب) سپرده‌هاي سرمايه‌گذاري
سپرده‌هاي سرمايه‌گذاري شامل: سپرده‌هاي سرمايه‌گذاري بلند‌مدت، سپرده‌هاي سرمايه‌گذاري كوتاه‌مدت و سپرده‌هاي پس‌انداز مي‌باشد.
ـ حساب پس‌انداز[7]
اين نوع سپرده‌هاي پس‌انداز براي مدت زمان نامحدودي معتبر مي‌باشد و با هدف توسعه پس‌انداز و سرمايه‌گذاري بوجود آمده است. براساس اين حساب، بانك بخشي از وجوه مشتريان را با صلاحديد خود براساس عقد مضاربه و قانوني سرمايه‌گذاري مي‌كند. بطوري‌كه نسبتي از سود سالانه بدست آمده از سرمايه‌گذاري براساس اصول شريعت اسلامي ميان صاحبان پول (صاحب حساب) و عاملان (بانك) براساس ميزان توافق شده، تقسيم مي‌گردد. حداقل ميزان سپرده‌گذاري در اين حساب، 100 دينار كويتي است و برداشت و انتقال موجودي توسط صاحب و يا صاحبان حساب (در نوع اشتراكي بايد سهم هر يك از شركاء كاملاً مشخص شده باشد) و بدون استفاده از چك امكان‌پذير مي‌باشد.
يكي از حساب‌هاي پس‌انداز كه ويژه جوانان مي‌باشد، حساب براعم[8] نام دارد که در اين حساب نيز سهمي از سود سالانه بدست آمده مطابق با اصل شريعت اسلامي ميان بانك و دارندة حساب تقسيم مي‌شود.
ـ حساب سپرده سرمایه‌گذاری
بانكداري كويت انواع مختلف سپرده‌گذاري را براي مشترياني كه به دنبال بازگشت قطعي پولشان هستند، پيشنهاد مي‌نمايد. در حساب سپرده‌گذاری کوثر[9]حداقل مبلغ سپرده سرمايه‌گذاري ده هزار دينار كويتي مي‌باشد كه در مقابل اين مبلغ، گواهي تحت عنوان گواهي سپرده به مشتري داده مي‌شود كه در آن مبلغ سرمايه‌گذاري شده، تاريخ و مدت سرمايه‌گذاري را نشان مي‌دهد. اين سپرده براي يك دوره مالي يك ساله است و به صورت خودكار براي دوره مشابه تمديد مي‌شود. منافع حاصل از سپرده‌گذاري نيز در حساب بانكي مشتري به صورت ماهيانه در نظر گرفته خواهد شد. در اين سپرده سرمايه‌گذاري (كوثر) مزاياي زيادي حاصل خواهد شد. به عنوان مثال با سرمايه‌گذاري پول خود در يك سال، علاوه بر دريافت سود حاصل از آن براساس قانون شريعت اسلامي، در مقابل ميزان سپرده سرمايه‌گذاري شده، مي‌توان از امكانات و تسهيلات مالي براساس شرايط و مقررات بخش مربوطه (بانك KFH) استفاده نمود. انواع دیگر سپرده‌هاي سرمايه‌گذاري با ویژگی‌های مختلف که در بانكداري كويت مورد استفاده قرار می‌گیرد عبارتند از سپرده سرمايه‌گذاري بدون قيد وشرط براي يك دوره محدود[10]، سپرده‌سرمايه‌گذاري سه ماهه[11]، سپرده سرمايه‌گذاري (سدرا)[12] و سپرده سرمايه‌گذاري نامحدود (به واحد پول خارجي)[13].
حدود 80 درصد از روش‌هاي تأمين مالي در بانكداری اسلامي كويت در سال 2012 از طريق مرابحه، حدود 20 درصد از طريق لیزینگ و اجاره به شرط تملیک و 2 درصد از طريق عقد استصناع صورت مي‌پذيرد و عمليات مربوط به تسهيم سود و زيان و خدمات مجاني قرض‌الحسنه جايگاه مهمي در بانك‌های این کشور ندارد.
Source: Central bank of Kuwait
انواع روش‌هاي موجود جهت تخصيص منابع در بانكداري اسلامي كويت با توجه به اصول تسهيم سود و زيان، هزينه و دستمزد و كارمزد ارائه خدمات به شرح زير مي‌باشد:
الف ـ استصناع:
از استصناع به عنوان يكي از ابزارهاي ويژه براي تأمين پروژه‌هاي ساختماني (ساخت‌وساز)، تجهيزات صنعتي و انواع كالاهاي سرمايه‌اي استفاده مي‌شود. روش كار بدين صورت مي‌باشد كه بانك با خريدار طي يك قراردادي، وي را متعهد مي‌نمايد كه موارد (كالاهاي) خواسته شده را در تاريخ مورد نظر تكميل و تحويل دهد و از طرف ديگر پيما‌ن‌كاران به واسطه يك قرارداد جداگانه جهت تكميل پروژه تحت سرپرستي وي تعيين مي‌گردد. بعد از تكميل پروژه، كالا و موارد ساخته شده به خريدار (مشتري) اصلي كه مسئول پرداخت قيمت خريداري شده است، تحويل داده مي‌شود. روش پرداخت قابل انعطاف بوده و بستگي به موافقت مبلغ پيش‌پرداخت بين بانك و مشتري دارد. ميزان بازپرداخت بانك براي اين نوع معاملات شامل حاشيه سود بوده كه قيمت فروش را نيز در‌بر مي‌گيرد.
ب) مرابحه:
در كشور كويت براساس عقد مرابحه به تأمين مالي امور بازرگاني و تجاري پرداخته مي‌شود.
1ـ اعتبارات اسنادي براساس عقد مرابحه:
در اين روش مشتري (شركت‌ها و بنگاه‌ها) نياز خود را قالب اعتبارات اسنادي به بانك اعلام مي‌كند و بانك انواع مختلف كالاهاي صنعتي و تجاري را از بازارهاي محلي و بين‌المللي با گشايش اعتبار خريداري مي‌كند و پرداخت آن از طريق اقساط ماهيانه و يا پرداخت مبني بر درخواست مشتري صورت مي‌گيرد.
فعاليت‌هايي كه در اين قسمت قرار مي‌گيرد، عبارتند از:
فعاليت‌هاي تمام كارخانجات، كالا و مواد اوليه ساخت و ساز، تجهيزات سنگين، ابزار‌آلات صنعتي و هر گونه وسايل و كالاي ديگر براي ساير بخش‌ها در بازار.
2ـ تأمين مواد اوليه ساخت و ساز براساس عقد مرابحه:
اين فعاليت كليه مواد اوليه‌اي را كه مشتري به عنوان سرمايه نياز دارد با بازپرداخت قسطي (آسان) تأمين مالي مي‌نمايد. اين فعاليت خدمات زير را پيشنهاد مي‌دهد.
· مشاوره اختصاصي قبل و بعد از ساخت و ساز
· توصيه‌هاي مهندسي بواسطه مهندسان شايسته
· توصيه‌هاي پيشنهادي در رابطه با بهترين قيمت مواد اوليه بازارهاي محلي از عرضه‌كنندگان مختلف در اين روش تأمين مالي، انواع مختلف تسويه حساب با دوره‌هاي بلند‌مدت وجود دارد و اولين قسط بعد از 12 ماه پرداخت مي‌گردد. حاشيه سود رقابتي بوده و ميزان سود در مبلغ پيش‌پرداخت تأثيري ندارد.
ج) اجاره
يكي از ابزارهاي متعارف مالي نظام بانكداري اسلامي اجاره به شرط تمليك مي‌باشد. كه در نظام بانكداري كويت نيز مورد استفاده قرار مي‌گيرد و مورد اجاره مي‌تواند زمين كارخانه، هواپيما و ... باشد و مستأجر امكان خريداري دارائي‌هاي خود را در پايان دوره اجاره خواهد داشت.
حسن‌زاده، علي (1385). بررسي تطبيقي كارايي و عوامل مؤثر بر آن در نظام بانكداري اسلامي، پژوهشكده پولي و بانكي بانك مركزي جمهوري اسلامي ايران.
Develoment Integration of Islamic Finance, Central Bank of Kuwait. (www.cbk.gor.kw/pdf/Book6Eng/sub1.pdf)
Kabbara, Abdulrahman H.S.(1988), Islamic banking: a case study of Kuwait, Abdulrahman Haithain Shoukat Kabbara, Loughborough www.ameinfo.com
www.cbk.gov.kw (Central bank of Kuwait)
www.kfh.com/Annual Report, 2012
[1] Kuwait Financial Center.
[2] Islamic Income Fund.
[3] Al-Tayseer Credit Card
[4] - Kuwait Financial Center Markaz Islamic Fund, 2008, Presented at www.ameinfo.com.
[5] www.kfh.com & www.cbk.gov.kw
[6] Current Account.
[7] Saving Account.
[8] Baraem Account.
[9] Al-Kawthar Investment Deposit.
[10] Unconditional Investment Deposit for a Limited Period
[11] Investment Deposit (For three Months).
[12] Al-Sedra Investment Deposit.
[13] Unlimited Investment Deposit (in Foreign Currencies).