وهاب قلیچ (کارشناس پژوهشی)
کشورهای اسلامی بر اساس منع شرعی مطالبه و پرداخت بهره، کمتر می‌توانند جهت پاسخ به نیازهای مالی خود از ابزارهای بدهی متعارف (مبتنی بر بهره) استفاده نمایند. از این رو در این کشورها تقاضای زیادی برای ایجاد و توسعه ابزارهای جانشین که منطبق با معیارها و احکام اسلامی بوده و از کارایی اقتصادی بالایی برخوردار باشد وجود داشته است. حتی این اشتیاق از حوزه کشورهای اسلامی پا را فراتر نهاده و در کشورهای اروپایی همچون انگلستان، فرانسه، ایرلند و لوکزامبرگ نیز مشاهده شده است. بر این اساس در سال‌های اخیر ابزارهای مالی اسلامی، رشد چشمگیری در اقصی نقاط جهان داشته و بارها توسط شرکت‌ها و دولت‌های مختلف طراحی و منتشر شده است. گرچه طی چند سال گذشته بخش عمده حجم ابزارهای مالی اسلامی منتشر شده مربوط به انتشار توسط دولت‌ها بوده ولیکن سهم شرکت‌ها نیز از روند رو به رشدی برخوردار بوده است.
در ادامه این یادداشت که به شکل گردآوری تهیه شده است، به معرفی سه نوع صکوکی که تاکنون کمتر مورد بحث قرار گرفته است، می‌پردازیم:
۱.صکوک قرض‌الحسنه
این صکوک، اوراق بهاداری است که بر اساس قرارداد قرض بدون بهره منتشر می‌شود و به موجب آن، ناشر اوراق به میزان ارزش اسمی آنها به دارندگان اوراق بدهکار شده و باید در سررسید به آنان پرداخت نماید. گرچه عمده ابزارهای مالی اسلامی جزو ابزارهای انتفاعی هستند، اما صکوک قرض‌الحسنه جزو معدود ابزار مالی اسلامی است که غیرانتفاعی به حساب میآید. کاربرد این نوع اوراق بدین طریق است که دولت یا موسسات خیریه در نقش ناشر با انتشار اوراق، منابع مالی افراد خیّر را جذب و در ازای آن به آنان اوراقی اعطا می‌نماید. سپس ناشر، وجوه جمع‌آوری شده را در طرح‌های خاص عام‌المنفعه و یا به طور مستقیم و یا با واسطه صندوق‌های قرض‌الحسنه به افراد کم‌درآمد و بی‌بضاغت و یا بنگاه‌های نیازمند وام قرض‌الحسنه پرداخت می‌نماید. حتی میتوان از این اوراق برای رفع نیازهای فوری و بسیار کوتاه‌مدت افرادی که جزو اقشار کم‌درآمد هم قرار ندارند، استفاده شود. بدیهی است با بازپرداخت وام‌ها به صورت اقساط و یا یکجا، اوراق سررسید شده قابل تسویه حساب با صاحبان آن هستند.
این صکوک می‌تواند از حیث پرداخت جایزه به دارندگان اوراق به دو دسته تقسیم شود. نخست، اوراق قرض‌الحسنه بدون جایزه که در آن، ناشر اوراق جز عودت اصل مبلغ قرض داده شده، پرداخت هیچ اضافه‌ای را هر چند تحت عنوان جایزه تعهد نمی‌کند[1]. دسته دوم، اوراق قرض‌الحسنه با جایزه که در آن، ناشر افزون بر برگرداندن اصل مبلغ قرض داده شده، جوایز نقدی و غیر نقدی را به صورت قرعه‌کشی بین دارندگان اوراق توزیع می‌کند[2].
در صکوک قرض‌الحسنه، فارغ از مشارکت صاحبان اوراق در امور خیریه و کسب ثواب معنوی و اخروی به واسطه انجام سنت حسنه قرض‌الحسنه و یا احتمال بردن جایزه در قرعه‌کشی، منافع دیگری نیز عاید صاحبان این اوراق می‌شود. امکان استفاده از اوراق به عنوان وثیقه در معاملات مدت‌دار و حفظ و صیانت اموال از خطرات تلف شدن دو نمونه از این منافع به حساب میآید.
امکان دیگر ایجاد بازار ثانویه و انتشار اوراق قرض‌الحسنه با سررسیدهای طولانی است. به عبارتی دارنده اوراق در صورت تمایل به باز پس‌گیری وجوه خود نمی‌تواند به ناشر مراجعه کند و تنها می‌تواند اوراق در اختیار خود را در بازار ثانویه به فرد دیگری واگذار نموده و منابع مالی خود را نقد نماید.
۲. صکوک وقف
صکوک وقف، اوراق بهادار با نامی است که به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین (زمان احداث پروژه) منتشرمی‌شود و به واقفینی که قصد مشارکت در طرح‌های عام‌المنفعه و غیرانتفاعی نظیر بیمارستان‌ها، مدارس روستایی و خانه‌های سالمندان که سود پروژه‌ها جنبه معنوی دارد را دارند، واگذار می‌گردد.
هدف از عرضه صکوک وقف، ایجاد موقوفات جدید به صورت گروهی و به عبارت دیگر «وقف مشارکتی و جمعی» است. این صکوک برای مردم و خیرین امکان سهیم شدن در سنت پسندیده وقف را با مبالغ اندک فراهم می‌آورد. در این روش که مشکلات وقف پول در آن حل شده است، ابتدا با طراحی جدولی کلیه هزینه‌های ساخت، تجهیز و نگهداری پروژه مدنظر برآورد شده و زمان، مکان و دوره ساخت و بهره‌برداری مشخص می‌شود. آنگاه با تبدیل هزینه کل به صکوک وقف، آنها را از طریق بانک‌ها یا موسسه‌های خیریه، به دست خیرین و نیکوکارانی که قصد وقف دارند، می‌رساند. در این وضعیت، مردم در قالب «قرارداد صلح» وجوه موردنظر خود را به سازمان اوقاف می‌دهند و این سازمان به احداث پروژه مربوطه اقدام می‌کند. پس از اتمام پروژه، این طرح از سوی دارندگان اوراق، وقف شرعی می‌شود. خریداران این اوراق با توجه به ماهیت غیرانتفاعی بودن آن، به دنبال سود مادی نیستند و پس از اتمام پروژه نامشان به عنوان واقف ثبت خواهد شد[3].
همچنین از آنجایی که عقد صلح عقدی لازم است و نمی‌توان یکطرفه آن را فسخ کرد، درمورد اوراق وقف نیز همانگونه که خود دارنده اوراق نمی‌تواند عقد را فسخ کند، در صورت فوت وی نیز عقد صلح قابل فسخ نیست؛ در نتیجه ورثه وی نیز نمی‌توانند به صورت یک طرفه عقد را برهم زده و تقاضای بازگشت وجوه را کنند.
البته از انواع دیگر صکوک نیز میتوان در راستای فرهنگ وقف استفاده نمود. به عنوان نمونه، در برخی از پروژه‌های عام‌المنفعه، اصل سرمایه باز نمی‌گردد، ولی سود سرمایه به صورت بلندمدت پرداخت می‌شود. در این مورد، از انتشار اوراق سهام میتوان استفاده نمود. نوع دیگر اوراق در پروژه‌هایی به کار می‌رود که اصل پول قابلیت بازگشت دارد، اما سودی به سرمایه‌گذار تعلق نمی‌گیرد (نظیر بازسازی اماکن متبرکه، طرح‌های توسعه آنها و مسائلی از این دسته)؛ در اینجا میتوان از صکوک قرض‌الحسنه استفاده کرد. نوع دیگری از پروژه‌ها کاملا ماهیت انتفاعی دارند؛ زمین‌های مرغوبی که وقف ساخت کارخانه یا مواردی از این دست شده و سازمان اوقاف در رابطه با منافع حاصل از زمین صلاحیت ورود دارد، در اینجا میتوان ازاوراق مشارکت استفاده کرده و در طول زمان که سود و سرمایه به مردم بازپرداخت می‌شود، اصل کارخانه نیز جزء اموال سازمان می‌شود. همچنین اوراق مزارعه و مساقات نیز می‌تواند در خدمت وقف و سازمان اوقاف قرار گیرد که به این ترتیب در مزارعه و مساقات زمین‌های کشاورزی و باغاتی که در اختیار سازمان است، از طریق مشارکت مردمی که با انتشار اوراق مربوطه صورت می‌گیرد، به شکل مکانیزه و هدفمند اداره شود تا علاوه بر رونق بازدهی این دارایی‌ها نسبت به گذشته، میزان اشتغال و همچنین بازدهی بیشتردرآمدهای حاصل از سرمایه‌گذاری در این اوراق افزایش یابد.
۳. صکوک منفعت
صکوک منفعت، سند مالی بهاداری است که بیانگر مالکیت دارندة آن بر مقدار معین خدمات یا منافع آینده از یک دارایی بادوام است که در ازای پرداخت مبلغ معینی به وی منتقل شده است؛ مانند گواهی حق اقامت در هتل معین برای روزهای معین، حق استفاده از خدمات آموزشی دانشگاه برای ترم یا سال معین، حق استفاده از یک ساعت پرواز برای مقصد معین و حق استفاده از خدمات حج یا عمره برای سال معین.
این اوراق در دو بخش عمده می‌تواند به کار گرفته شود. اول، واگذاری منافع آینده دارایی‌های بادوام. بدین مفهوم که صاحبان دارایی‌های بادوام گاهی به نقدینگی احتیاج دارند و حاضرند برای تأمین آن، بخشی از منافع آتی حاصل از دارایی‌های بادوام خود را از پیش واگذار کنند. در این موارد احتمال یافتن کسی که بخواهد در روز معین از منافع دارایی معین استفاده کند (استفاده‌کننده نهایی)، بسیار پایین می‌باشد. برای حل این مشکل میتوان از صکوک منفعت استفاده کرد. یعنی صاحبان دارایی برای بخشی از منافع دارایی، اوراق منتشر و سپس آنها را در مقابل مبلغ معینی به متقاضیان واگذار کنند. دارندگان اوراق می‌توانند صبر کرده و در زمان معین از آن منافع بهره ببرند؛ یا آنکه قبل از فرارسیدن سررسید، آن را به فرد دیگری واگذار کنند.
دومین کاربرد صکوک منفعت مربوط به واگذاری خدمات آینده می‌شود. در این حالت، همانند صاحبان دارایی‌های بادوام، شرکت‌ها و موسسه‌های خدماتی (همانند هتل‌ها و آموزشگاه‌ها) نیز گاهی برای تأمین سرمایه در گردش یا توسعه فعالیت‌های اقتصادی، نیازمند پول می‌شوند و حاضرند بخشی از خدمات آینده خود را از پیش واگذار کنند. در این موارد نیز اگر شرکت‌های خدماتی به دنبال استفاده کننده واقعی از خدمات (مشتری نهایی) باشند، احتمال موفقیت در سطح پایین قرار می‌گیرد، در حالی که استفاده از صکوک منفعت می‌تواند این مشکل را به آسانی حل کند.
بنابراین، صاحبان صکوک منفعت حق دارند در سررسید مشخص خود به صورت مستقیم از منابع دارایی‌ها یا خدمات شرکت‌های خدماتی استفاده کنند و یا تا سررسید آنها را به متقاضیان منافع و خدمات واگذار کنند. از این‌رو این اوراق برای دارندگان اوراق فواید زیادی دارند، اولاً یک نوع ذخیره نوبت کردن منافع و خدمات برای زمانی مشخص است، ثانیاً اگر دارنده اوراق، به نقدینگی نیاز پیدا کند یا از استفاده از منافع و خدمات منصرف شود، می‌تواند اوراق را به فرد دیگری واگذار کند. قیمت صکوک منفعت و سود حاصل از خرید و فروش آنها (نرخ بازدهی) به عوامل زیادی چون اعتبار صاحبان دارایی و شرکت‌های خدماتی، قیمت اسمی منافع و خدمات، نرخ بازدهی ابزارهای مالی مشابه، زمان و مکان ارائه منافع و خدمات بستگی دارد.
منابع:
موسویان، سید عباس (1391)، بازار سرمایه اسلامی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
[1]نمونه عملی این اوراق در کشور مالزی جریان دارد. دولت مالزی طبق قانون مصوب مجلس، اقدام به انتشار اوراق قرض‌الحسنه کوتاه‌مدت کرده، وجوه حاصل از آنها را در تأمین مالی پروژه‌های عام‌المنفعه و خیریه به کار می‌گیرد و در سررسید اوراق، از محل انتشار اوراق جدید یا از محل بودجه سالانه، بدهی خود به صاحبان اوراق را تسویه می‌کند.
[2]نمونه عملی این اوراق در کشورهای مصر و سودان جریان دارد. برای مثال وزارت پست و وزارت برق سودان برای تأمین مالی برخی پروژه‌ها اقدام به انتشار اوراق قرضه با جایزه کرده و از مردم وجوهی را جمع‌آوری می‌کند. صاحبان اوراق حق دارند هر زمان که بخواهند به ناشر اوراق مراجعه کرده و اصل پولشان را پس بگیرند. ناشر اوراق نیز برای ایجاد انگیزه جهت خرید ون گهداری اوراق، طبق برنامه معینی به صورت منظم بین دارندگان اوراق قرعه‌کشی کرده و اجناس با ارزشی را به برندگان جایزه می‌دهد.
[3]ازآن جایی که پروژه‌های صکوک وقف، عام‌المنفعه به صورت خیریه است و قرار است خدمات رایگان یا با حداقل قیمت را ارائه نماید؛ در نتیجه لازم است برای تأمین هزینه‌های جاری از قبیل حقوق کارکنان، تعمیر و نگهداری دستگاه‌ها و... منبعی در نظر گرفته شود. برای این منظور میتوان اقدام به ساخت یا خرید چند واحد تجاری در کنار پروژه اصلی کرد. این واحدهای تجاری که در واقع جزئی از آن پروژه اصلی محسوب می‌شوند «رقبه» نام دارند. رقبه، یک واحد ملکی غیرمنقول است و هر موقوفه یا مکان مذهبی ممکن است دارای یک یا چند رقبه باشد. در تمدن اسلامی، این واحدهای تجاری به عنوان مکان‌هایی بوده‌اند که از آنها استفاده تجاری شده و منافع آنها جهت هزینه‌های جاری پروژه‌های عام‌المنفعه اختصاص می‌یافته است.