رسول خوانساری
همواره یکی از دغدغه‌های اصلی ناظران و مقررات‌گذاران بانکی، رعایت استانداردهای لازم برای حفظ سطح مطلوب سرمایه بوده است. پس از بحران مالی جهانی در سال 2008، کمیته نظارت بانکی بال بر آن شد که با بازنگری استانداردهای خود، در راستای بهبود اوضاع سرمایه بانک‌های تابع استانداردهای خود به عنوان یکی از راه‌حل‌های پیش‌گیرانه، آنها را موظف به بهبود بخشیدن میزان و کیفیت سرمایه خود کند و در این راستا توافقنامه بال ۳ را به بانک‌های دنیا ابلاغ کرد. توافقنامه بال ۳ با در نظر گرفتن اهمیت سرمایه و نیز نقدینگی در نظام بانکی، در ادامه توافقنامه‌های بال ۱ و بال ۲، با استانداردهای سخت‌گیرانه‌تری به دنبال تقویت و استحکام مدیریت ریسک در نظام بانکی جهت مقابله با شرایط بحرانی است.
بانک‌های اسلامی در حال حرکت به سمت انطباق با استانداردهای بین‌المللی هستند و باید مقدمات لازم برای این کار را فراهم سازند. بانک‌های اسلامی، برای انطباق با استانداردهای کمیته بال و البته با رعایت قوانین شریعت در نحوه تامین سرمایه، باید به افزایش سرمایه قانونی خود بپردازند. یکی از ابزارهایی که از طریق آن امکان برآورده کردن الزامات سرمایه‌ای در توافقنامه بال ۳ و تقویت سرمایه بانک‌ها فراهم می‌شود، صکوک (اوراق بهادار اسلامی) منطبق با بال ۳[1] است که انتشار آن، برای بانک‌های اسلامی این امکان را فراهم می‌سازد که در عین تقویت سپر سرمایه‌ای خود، سهم بازار صکوک و عرضه صکوک در بازارهای جهانی را نیز افزایش دهند. این ابزار، می‌تواند یک منبع تامین مالی جایگزین برای بانک‌ها و موسساتی باشد که در افزایش سرمایه از طریق انتشار سهام مشکل دارند.
هیئت خدمات مالی اسلامی (IFSB) سندی با نام IFSB-15 منتشر کرده که در آن رهنمودهایی درباره کفایت سرمایه و مدیریت نقدینگی با توجه به ویژگی‌های خاص بانک‌های اسلامی ارائه کرده است. بر اساس این سند، صکوک منتشر شده روی دارایی‌های تحت تملک یک بانک اسلامی می‌تواند به عنوان سرمایه اضافی مورد نیاز برای برآوردن حداقل الزامات سرمایه‌ای قانونی مورد استفاده قرار گیرد. حداقل سررسید لازم برای این گونه صکوک پنج سال است و نباید در آن ویژگی‌های مرحله‌ای مانند افزایش نرخ بازده دوره‌ای، امکان بازخرید توسط ناشر و امثال آن وجود داشته باشد. طبق مقررات IFSB صکوک مشارکت دایمی منتشر شده توسط بانک‌های اسلامی همانند اوراق بهادار ترکیبی منتشر شده توسط بانک‌های متعارف در نظر گرفته می‌شود و صکوک با سررسید حداقل پنج سال همانند بدهی با اولویت فرعی در نظر گرفته می‌شود.بانک‌های اسلامی دنیا می‌توانند با انتشار صکوک نسبت‌های سرمایه خود را تا سطوح مد نظر در توافقنامه بال ۳ ارتقا دهند.
طبق اطلاعات استخراج شده از پایگاه داده‌های مرکز تحقیقات خانه تامین مالی کویت (KFHR)، تا اواسط ماه سپتامبر 2014، در مجموع 14 مورد صکوک منطبق بر بال 3 به ارزش ۶٫۹۳میلیارد دلار در13بانک اسلامی منتشر شده که از این میزان، تنها 10 صکوک متعلق به 6 ماه منتهی به تیر ماه 1393 است. از ۶٫۹۳ میلیارد دلار صکوک منتشر شده، ۴٫۴ میلیارد دلار(۶۴ درصد) مربوط به سرمایه ردیف دوم و مابقیمربوط به سرمایه اضافی ردیف اول بوده است. قراردادهای اسلامی به کار گرفته شده در این صکوک، شامل مضاربه (۵۵ درصد)، مرابحه (۱۲ درصد)، اجاره (۲ درصد) و ترکیبی (۳۱ درصد) بوده است.
با توجه به وجود ظرفیت انتشار صکوک و روند رو به رشد صنعت مالی اسلامی در دنیا، بانک‌های اسلامی و از جمله بانک‌های ایران می‌توانند از این ظرفیت در سطح بین‌المللی برای تقویت سپر سرمایه خود و انطباق با استانداردهای بین‌المللی استفاده نمایند. برخی از مهم‌ترین مزایای استفاده از صکوک واجد شرایط سرمایه، به شرح ذیل است:
- تقویت سپر سرمایه‌ای بانک به ویژه برای بانک‌های مایل به فعالیت در سطح بین‌المللی
- عدم نیاز به در نظر گرفتن ذخیره قانونی توسط بانک در انتشار صکوک واجد شرایط سرمایه
- عدم نیاز به در نظر گرفتن ذخیره احتیاطی و نقدینگی توسط بانک
- جذب منابع پایدار برای بانک
- امکان خرید و فروش آسان و دست‌یابی به وجوه برای سرمایه‌گذاران در صورت وجود بازار ثانویه فعال
- امکان طراحی انواع صکوک متناسب با سلیقه‌های گوناگون ریسک و بازده بین سرمایه‌گذاران
- توسعه بازار صکوک در ایران و مطرح شدن شبکه بانکی ایران در سطح بین‌المللی
یکی از مشکلات موجود در بانک‌های ایرانی، پایین بودن نسبت کفایت سرمایه در مقایسه با استانداردهای بین‌المللی است. طبق آمار موجود، متوسط نسبت کفایت سرمایه در بانک‌های ایرانی طی سال‌های گذشته همواره از ۸ درصد کمتر بوده است. این امر نه‌تنها توانایی بالقوه بانک‌ها برای مقابله با شرایط بحرانی و جذب زیان‌های احتمالی را کاهش می‌دهد، بلکه موجب می‌شود تا به دلیل بالا بودن نسبت بدهی‌ها (سپرده‌ها) به سرمایه، ظرفیت بانک‌ها برای اعطای تسهیلات بیشتر، پایین باشد.
با توجه به مطالب پیش‌گفته یکی از ظرفیت‌های موجود جهت بهبود کفایت سرمایه در بانک‌های ایرانی، انتشار صکوک واجد شرایط سرمایه به ویژه در سطح بین‌المللی است. این امر به ویژه برای بانک‌هایی که در افق میان‌مدت و بلندمدت قصد فعالیت جدی‌تر در سطح بین‌المللی داشته باشند، نه‌تنها یک مزیت محسوب می‌شود، بلکه حتی ممکن است به یک ضرورت تبدیل شود که بدون آن، مدیریت ریسک آنها با مشکل مواجه گردد. هرچند در حال حاضر امکان انتشار صکوک توسط بانک‌ها وجود دارد، ولی هنوز آن‌گونه که باید در نظام بانکی به عنوان یک ابزار تقویت سرمایه مورد توجه قرار نگرفته است. از این رو پیشنهاد می‌شود بانک‌های ایرانی با در نظر گرفتن تجارب موجود در زمینه انتشار صکوک واجد شرایط سرمایه، زمینه لازم برای استفاده از این ظرفیت را فراهم سازند. پرواضح است که بدون برنامه‌ریزی توسط مقامات نظارتی و به ویژه بانک مرکزی، جهت مهیا کردن سازوکار قانونی انتشار صکوک، تحقق این امر میسر نخواهد بود.
منبع: روزنامه ایران، ویژه‌نامه بانکداری اسلامی، تاریخ چاپ ۱۰/۰۶/۱۳۹۴، ص ۱۲۹.
[1]. Basel III compliant sukuk