تقویت سرمایه بانک‌ها با استفاده از صکوک بین‌المللی

منبع: کمیته بال (۲۰۱۰) و KFH (۲۰۱۱)

بسیاری از محصولات مالی بانک‌های اسلامی دارای پشتوانه‌ای از کالاها یا دارایی‌های فیزیکی (مانند مستغلات) هستند و از این رو ریسک بازار در پی دارند. به همین دلیل IFSB بر اهمیت سپر سرمایه ضدادواری در بال ۳ تاکید کرده و به ویژه برای بانک‌های اسلامی فعال در کشورهای در حال توسعه به نگهداری سپر سرمایه ضدادواری توصیه کرده است.

صکوک منطبق با بال ۳، می‌تواند یک منبع تامین مالی جایگزین برای موسساتی باشد که در افزایش سرمایه از طریق انتشار سهام مشکل دارند. صکوک منطبق با بال ۳، ابزار مناسبی هم برای موسسات مالی اسلامی و هم برای موسسات مالی متعارف است. به نظر می‌رسد با انتشار این نوع صکوک توسط بانک اسلامی ابوظبی، بانک‌های دیگر به ویژه در منطقه خاورمیانه که مقررات‌گذاران سطوح بالاتری از سرمایه را مطالبه می‌کنند، به انتشار این گونه صکوک تشویق شوند. با اجرایی شدن کامل توافقنامه بال ۳ در سال‌های آتی انتظار می‌رود این حرکت با شتاب بیشتری انجام شود.

هیئت خدمات مالی اسلامی (IFSB) پیش‌نویس رهنمودهای مربوط به کفایت سرمایه بانک‌های اسلامی را در نوامبر ۲۰۱۲ منتشر کرد و در این رهنمودهای کاربرد صکوک به عنوان سرمایه اضافی را تبیین نمود. بر اساس پیش‌نویس تدوین شده، صکوک منتشر شده روی دارایی‌های تحت تملک یک بانک اسلامی می‌تواند به عنوان سرمایه اضافی مورد نیاز برای برآوردن حداقل الزامات سرمایه‌ای قانونی مورد استفاده قرار گیرد. حداقل سررسید لازم برای این گونه صکوک پنج سال است و نباید در آن ویژگی‌های مرحله‌ای مانند افزایش نرخ بازده دوره‌ای، امکان بازخرید توسط ناشر و امثال آن وجود داشته باشد (لکمن، ۲۰۱۴).

IFSB الزامات سرمایه‌ای خود را همانند درصدهای تعیین شده در توافقنامه بال ۳ تعیین کرده است. از سوی دیگر حدود منطبق با شریعت را برای ابزارهای منطبق با شریعت مورد استفاده بانک‌های اسلامی در نظر گرفته است. بر اساس IFSB-15 بانک‌های اسلامی می‌توانند بخشی از سرمایه ردیف اول و دوم را از طریق انتشار صکوک بر پایه دارایی‌های بانک تامین کنند. برای مثال صکوک مشارکت دایمی می‌تواند جزو سرمایه اضافه ردیف اول قرار بگیرد یا صکوک با سررسید حداقل پنج سال (مانند مضاربه و وکالت) می‌توانند جزو سرمایه ردیف دوم قرار بگیرند.

جدول ۱- ابزارهای سرمایه‌ای قابل استفاده بر اساس توافقنامه بال ۳ و IFSB-15

طبق مقررات IFSB صکوک مشارکت دایمی منتشر شده توسط بانک‌های اسلامی همانند اوراق بهادار ترکیبی منتشر شده توسط بانک‌های متعارف در نظر گرفته می‌شود و صکوک با سررسید حداقل پنج سال همانند بدهی با اولویت فرعی در نظر گرفته می‌شود. البته این صکوک از برخی جهات ویژگی‌هایی همانند ابزارهای مشابه در بانک‌های متعارف ندارند و IFSB با توجه به ماهیت قراردادهای مالی اسلامی در بازار صکوک شباهت‌ها را در نظر می‌گیرد (IFSB، ۲۰۱۲).

تجربه جهانی در انتشار صکوک منطبق با بال ۳

بر اساس توافقنامه بال ۳، شرایط جدیدی برای مدیریت سرمایه وضع شده است و ناشران با استفاده از صکوک منطبق با این توافقنامه می‌توانند بخشی از الزامات سرمایه‌ای تعیین شده در آن را برآورده سازند. انتشار این گونه صکوک در کنار تقویت سرمایه بانک‌ها، به گسترش صنعت انتشار صکوک و افزایش نقش مالی اسلامی در بازارهای جهانی کمک خواهد کرد. بانک‌های اسلامی دنیا می‌توانند با انتشار صکوک نسبت‌های سرمایه خود را تا سطوح مد نظر در توافقنامه بال ۳ ارتقا دهند. برخی از مهم‌ترین صکوک منتشر شده در این راستا توسط بانک‌های اسلامی به شرح ذیل است (لکمن، ۲۰۱۴):

-             انتشار یک میلیارد دلار صکوک توسط بانک اسلامی ابوظبی برای افزایش سرمایه ردیف اول در سال ۲۰۱۲

-             انتشار یک میلیارد دلار صکوک توسط بانک اسلامی دوبی برای افزایش سرمایه ردیف  اول در سال ۲۰۱۳

-             انتشار ۴/۱ میلیارد ریال سعودی (معادل حدود ۳۷۳ میلیون دلار) صکوک توسط بانک سعودی هلندی برای افزایش سرمایه ردیف دوم در سال ۲۰۱۲.

طبق اطلاعات استخراج شده از پایگاه داده‌های مرکز تحقیقات خانه تامین مالی کویت (KFHR)، تا اواسط ماه سپتامبر 2014، در مجموع 14 صکوک منطبق بر بال 3 به ارزش ۶٫۹۳ میلیارد دلار در 13 بانک اسلامی منتشر شده که از این میزان، تنها 10 صکوک متعلق به 6 ماه منتهی به تیر ماه 1393 است. از ۶٫۹۳ میلیارد دلار صکوک منتشر شده، ۴٫۴ میلیارد دلار (۶۴ درصد) مربوط به سرمایه ردیف دوم و مابقی مربوط به سرمایه اضافی ردیف اول بوده است. قراردادهای اسلامی به کار گرفته شده در این صکوک، شامل مضاربه (۵۵ درصد)، مرابحه (۱۲ درصد)، اجاره (۲ درصد) و ترکیبی (۳۱ درصد) بوده است (زینت‌بخش، ۱۳۹۳). در جدول ۲ فهرستی از صکوک منطبق با بال ۳ که توسط بانک‌های اسلامی منتشر شده، نشان داده شده است.

جدول ۲- صکوک منطبق با بال ۳ و ویژگی‌ها آنها

شرایط صکوک برای استفاده به عنوان سرمایه مالکانه

در IFSB-15 صکوک به عنوان ابزاری برای افزایش سرمایه در بانک‌های اسلامی در نظر گرفته شده است. صکوک مشارکت به عنوان سرمایه اضافه ردیف اول و صکوک مضاربه و وکالت به عنوان سرمایه ردیف دوم محسوب می‌شوند. بسیاری از انواع صکوک، در مقایسه با اوراق قرضه، ابزارهای مالکیتی به شمار می‌آیند و به پشتوانه دارایی‌های منطبق با شریعت منتشر می‌شوند. سرمایه‌گذاران در اوراق مشارکت و مضاربه مالک بخشی از دارایی‌های واقعی مربوط به بانک می‌شوند، ولی از آنجا که وجوه در کسب‌وکار عمومی بانک سرمایه‌گذاری می‌شوند، به ارزش دارایی‌های مربوطه محدود نمی‌شوند. این امر به بانک انعطاف لازم را در تامین وجوه می‌دهد. به عبارت دیگر از آنجا که بانک‌ها از جهت ارزش دارایی‌های پایه محدودیتی ندارند، می‌توانند مبلغ زیادی از وجوه را در پاسخ به تقاضای سرمایه‌گذاران تامین کنند (IFSB، ۲۰۱۲).

در ادامه مهم‌ترین صکوک مورد استفاده به عنوان سرمایه مالکانه و معیارهای مطرح شده در IFSB-15 جهت استفاده از آنها به عنوان سرمایه مالکانه معرفی می‌شود.
 

۱- صکوک مشارکت

صکوک مشارکت واجد شرایط سرمایه اضافی ردیف اول، بر اساس کسب‌وکار کلی بانک به عنوان دارایی پایه منتشر می‌شود و دارندگان صکوک می‌تواند سود توزیع شده توسط بانک را همانند سهامداران دریافت کنند، هرچند آنها مالکان بخشی محسوب می‌شوند که در عملیات یا مدیریت شرکت درگیر نمی‌شوند (لکمن، ۲۰۱۴). بر اساس IFSB-15 معیارهای لازم برای اینکه صکوک مشارکت بتواند جزو سرمایه اضافی ردیف اول قرار گیرد، در جدول ۳ نشان داده شده‌اند (IFSB، ۲۰۱۲).

جدول ۳- معیارهای لازم برای در نظر گرفتن صکوک مشارکت در سرمایه اضافی ردیف اول

۲- صکوک مضاربه

بر اساس IFSB-15 صکوک مضاربه می‌تواند جزو سرمایه ردیف دوم قرار گیرد، ولی در برخی کشورها مانند امارات می‌تواند در زمره سرمایه اضافی ردیف اول نیز محسوب شود. به نظر می‌رسد علت این تفاوت آن است که مقررات‌گذاران در امارات تعریف متفاوتی از صکوک مضاربه در مقایسه با IFSB دارند و صکوک مضاربه را همانند صکوک مشارکت، دارای قابلیت جذب زیان می‌دانند. همان‌طور که گفته شد، اجرای مقررات IFSB با صلاحدید مقررات‌گذاران هر کشور انجام می‌شود. صکوک منتشر شده بانک اسلامی ابوظبی در سال ۲۰۱۲ و صکوک منتشر شده بانک اسلامی دوبی در سال ۲۰۱۳، هر کدام به مبلغ یک میلیارد دلار نمونه‌هایی از صکوک مضاربه منتشر شده برای سرمایه ردیف اول بوده‌اند. دارندگان صکوک مضاربه، شرکای بدون حق رای هستند که تنها می‌توانند سود توزیع شده را دریافت کنند ولی نمی‌توانند در اداره کسب‌وکار مشارکت نمایند (لکمن، ۲۰۱۴).

۳- صکوک وکالت

صکوک وکالت شامل تبدیل به اوراق بهادار کردن دارایی‌های پایه مانند قرارداد اجاره، حساب‌های دریافتنی مبتنی بر معاملات مرابحه و سبد سهام و دیگر انواع صکوک است. سود حاصل از سبد مورد استفاده به عنوان دارایی پایه، پس از کسر کارمزد مدیریت سبد (که پیش از انتشار تعیین شده) بین دارندگان صکوک توزیع می‌شود (لکمن، ۲۰۱۴). بر اساس IFSB-15 معیارهای لازم برای اینکه صکوک مضاربه و وکالت بتوانند جزو سرمایه ردیف دوم قرار گیرند، در جدول ۴ نشان داده شده‌اند (IFSB، ۲۰۱۲).

جدول ۴- معیارهای لازم برای در نظر گرفتن صکوک مضاربه و وکالت در سرمایه ردیف دوم

مزایای استفاده از صکوک منطبق با بال ۳

بانک‌های اسلامی با بیشتر ریسک‌هایی که بانک‌های متعارف با آن روبه‌رو هستند، مواجهند. علاوه بر این، برخی ریسک‌های خاص بانک‌های اسلامی وجود دارد که در بانک‌های متعارف وجود ندارد. از این رو، لازم است بانک‌های اسلامی و مقررات‌گذاران آنها به ویژه در سطح بین‌المللی، استانداردهای لازم برای استمرار فعالیت بانک و پاسخگویی به شرایط بحرانی را مد نظر قرار دهند و همان‌طور که گفته شد یکی از استانداردهای مهم در این زمینه، مقررات کفایت سرمایه است. با توجه به وجود ظرفیت انتشار صکوک و استفاده از آن، بانک‌های اسلامی می‌توانند از این ظرفیت در سطح بین‌المللی برای تقویت سپر سرمایه خود و انطباق با استانداردهای بین‌المللی استفاده نمایند. برخی از مهم‌ترین مزایای استفاده از صکوک واجد شرایط سرمایه، به شرح ذیل است:

-             انتشار صکوک می‌تواند موجب به تقویت سپر سرمایه‌ای بانک کمک کند و به ویژه برای بانک‌های اسلامی که مایل به فعالیت در سطح بین‌المللی باشند، انتشار صکوک در کنار سایر ابزارهای سرمایه‌ای، موجب برآوردن الزامات سرمایه‌ای و توانایی بیشتر بانک برای جذب زیان می‌شود.

-             یکی از چالش‌های بانک‌ها در استفاده موثر از منابع، لزوم رعایت ذخیره قانونی در جذب سپرده‌ها است و استفاده از ابزارهایی که بتواند به بانک آزادی عمل بیشتری در استفاده از منابع خود بدهد، زمینه گسترش دامنه اعطای تسهیلات توسط بانک را فراهم می‌سازد. یکی از این ابزارها، صکوک است که ذخیره قانونی ندارد. از این رو انتشار انواع صکوک و جذب منابع توسط بانک، ضمن تقویت سپر سرمایه بانک، ظرفیت بیشتری برای جذب سپرده‌ها فراهم می‌سازد و در عین حال عدم نیاز به ذخیره قانونی، آزادی عمل بیشتری به بانک‌های اسلامی در اعطای تسهیلات می‌دهد.

-             صکوک منتشره توسط بانک نیاز به ذخیره احتیاطی و نقدینگی ندارد و لازم نیست بخشی از وجوه در بانک حبس شود. این ویژگی سبب می‌شود بانک وجوه حاصل از فروش صکوک را بدون نیاز به در نظر گرفتن ذخایر احتیاطی و نقدینگی مورد استفاده قرار دهد.

-             با استفاده از صکوک، بانک می‌تواند منابع بلندمدت پایداری را در اختیار بگیرد. زیرا در صورت وجود بازار ثانویه فعال برای خرید و فروش اوراق بهادار، دارندگان اوراق نگران بازخرید اوراق خود نخواهند بود و می‌توانند در صورت نیاز به وجوه خود، با فروش اوراق در بازار ثانویه، به وجوه خود دست یابند. این در حالی است که حتی در سپرده‌های بلندمدت بانکی، ممکن است سپرده‌گذاران با چشم‌پوشی از بخشی از سود خود، به بانک مراجعه کنند و خواستار دریافت سپرده خود باشند.

-             بانک‌ها می‌توانند در انتشار صکوک نقش‌های مختلف داشته باشند. عمده نقش بانک‌ها در سه گروه است: گروه اول جایی است که بانک در نقش عامل، اوراق منتشر می‌کند. در این حالت یک یا گروهی از دارایی‌های مشتری، پایه انتشار صکوک قرار می‌گیرد. گاهی بانک در نقش بانی، برای خودش می‌خواهد منابع جمع کند و دست به انتشار اوراق می‌زند. این حالت دو گروه را تشکیل می‌دهد و بانک گاهی بر پایه دارایی‌های غیرتسهیلاتی (مانند شعب خود) و گاهی بر پایه دارایی‌های تسهیلاتی، اوراق منتشر می‌کند.

-             استفاده از صکوک به دلایل ویژگی‌های مختلف آنها از جهت ریسک و بازده می‌تواند برای سرمایه‌گذاران با درجات گوناگون ریسک‌پذیری مناسب باشد. بنابراین بانک اسلامی می‌تواند در کنار استفاده از ابزارهای مالی دیگر برای جذب منابع، انواع صکوک را نیز متناسب با سلایق مشتریان خود طراحی و به آنها عرضه نماید.

-             استفاده از صکوک توسط بانک‌های اسلامی، به دلیل سهم عمده بانک‌ها در بیشتر کشورها، می‌تواند تاثیر زیادی در توسعه بازار صکوک و متنوع شدن ابزارهای سرمایه‌گذاری در این کشورها گردد.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

همواره یکی از دغدغه‌های اصلی ناظران و مقررات‌گذاران بانکی، رعایت استانداردهای لازم برای حفظ سطح مطلوب سرمایه بوده است. سرمایه یک بانک از سطوح و اجزای مختلفی تشکیل شده است که هر یک از آنها ویژگی‌های خاص خود را دارد و استانداردهای گوناگونی برای به‌کارگیری آنها در یک بانک تعریف شده است. توافقنامه بال ۳ با در نظر گرفتن اهمیت سرمایه و نیز نقدینگی در نظام بانکی، در ادامه توافقنامه‌های بال ۱ و بال ۲، با استانداردهای سخت‌گیرانه‌تری به دنبال تقویت و استحکام مدیریت ریسک در نظام بانکی جهت مقابله با شرایط بحرانی است.

یکی از ابزارهایی که از طریق آن امکان برآورده کردن الزامات سرمایه‌ای در توافقنامه بال ۳ و تقویت سرمایه بانک‌ها فراهم می‌شود، صکوک منطبق با بال ۳ است که می‌تواند به برآوردن الزامات کفایت سرمایه در بانک‌های اسلامی کمک کند. بانک‌های اسلامی می‌توانند از صکوک مختلف مانند مشارکت، مضاربه و وکالت برای جذب منابع پایدار و رعایت استانداردهای بین‌المللی کفایت سرمایه استفاده نمایند. استفاده از صکوک، این امکان را برای بانک‌ها فراهم می‌سازد که در عین تقویت سپر سرمایه‌ای خود، سهم بازار صکوک و عرضه صکوک در بازارهای جهانی را نیز افزایش دهند. عدم نیاز به ذخیره قانونی، احتیاطی و نقدینگی و توجه به سلایق گوناگون سرمایه‌گذاران با درجات ریسک مختلف از سوی بانک‌های اسلامی برخی از مهم‌ترین مزایای استفاده از صکوک منطبق با بال ۳ توسط بانک‌های اسلامی است.

یکی از مشکلات موجود در بانک‌های ایرانی، پایین بودن نسبت کفایت سرمایه در مقایسه با استانداردهای بین‌المللی است. همان‌طور که شکل ۹ نشان می‌دهد، متوسط نسبت کفایت سرمایه طی سال‌های گذشته همواره از ۸ درصد کمتر بوده است (احمدیان، ۱۳۹۴). پایین‌بودن نسبت کفایت سرمایه نسبت به استانداردهای جهانی، نه‌تنها توانایی بالقوه بانک‌ها برای مقابله با شرایط بحرانی و جذب زیان‌های احتمالی را کاهش می‌دهد، بلکه موجب می‌شود تا به دلیل بالا بودن نسبت نسبت بدهی‌ها (سپرده‌ها) به سرمایه، ظرفیت بانک‌ها برای اعطای تسهیلات بیشتر، پایین باشد. با توجه به آنچه در این مقاله گفته شد، یکی از ظرفیت‌های موجود جهت بهبود کفایت سرمایه در بانک‌های ایرانی، انتشار صکوک واجد شرایط سرمایه است. این امر به ویژه برای بانک‌هایی که در افق میان‌مدت و بلندمدت قصد فعالیت جدی‌تر در سطح بین‌المللی داشته باشند، نه‌تنها یک مزیت محسوب می‌شود، بلکه حتی ممکن است به یک ضرورت تبدیل شود که بدون آن، مدیریت ریسک آنها با مشکل مواجه گردد. هرچند در حال حاضر امکان انتشار صکوک توسط بانک‌ها وجود دارد، ولی هنوز آن‌گونه که باید در نظام بانکی به عنوان یک ابزار تقویت سرمایه مورد توجه قرار نگرفته است. از این رو پیشنهاد می‌شود بانک‌های ایرانی با در نظر گرفتن تجارب موجود در زمینه انتشار صکوک واجد شرایط سرمایه، زمینه لازم برای استفاده از این ظرفیت را فراهم سازند. پرواضح است که بدون برنامه‌ریزی توسط مقامات نظارتی و به ویژه بانک مرکزی، جهت مهیا کردن سازوکار قانونی انتشار صکوک، تحقق این امر میسر نخواهد بود.

منابع

۱- زینت‌بخش، امیرعباس (۱۳۹۳)."صکوک منطبق با استانداردهای کمیته بازل 3: ابزاری برای افزایش سرمایه قانونی بانک ها و تقویت بازار سرمایه ایران"، پایگاه اطلاع‌رسانی بازار سرمایه ایران، ۱۳۹۳/۱۲/۰۶
(http://www.sena.ir/PrintNews.aspx?ID=24478).

۲- احمدیان، اعظم (۱۳۹۴)."پایگاه داده‌ای سلامت بانکی"، پژوهشکده پولی و بانکی.

3- Basel Committee on Banking Supervision (2010). “Basel III: A Global Regulatory Framework for More Resilient Banks and Banking Systems”, Basel.

4- KFH Research Ltd. (2011, August 25). Basel III Impact on Islamic Banking. Islamic Finance Research.

5-Lackman, B. G. (2014). “Basel III Creates New Opportunities for Sukuk (Islamic Bond) Issuance,” Nomura Journal of Capital Markets, Summer 2014, Vol. 6, No. 1.

6-Islamic Financial Services Board (2012). Exposure Draft – 15. Revised Capital Adequacy Standard for Institutions Offering Islamic Financial Services [Excluding Islamic Insurance (Takaful) Institutions and Islamic Collective Investment Schemes]. Kuala Lumpur: Islamic Financial Services Board.

[1] پژوهشگر گروه بانکداری اسلامی، پژوهشکده پولی و بانکی و دانشجوی دکتری مدیریت مالی، دانشگاه تهران

 [2]. Profit-sharing investment accounts

[5]. Common Equity Tier 1

[6]. Additional tier 1 capital