.jpg)
رسول خوانساری (کارشناس پژوهشکده پولی و بانکی)
هرچند ایران به عنوان یک کشور اسلامی، سابقه‌ای طولانی در اجرای بانکداری و مالی اسلامی دارد، ولی تاکنون حضور فعال و مستمری در بازار پرسود صکوک بین‌المللی نداشته است. در لایحه برنامه ششم توسعه هم به ظرفیت تامین مالی از طریق این بازار توجه کافی نشده است.
طبق ماده ۳ لایحه برنامه ششم توسعه، تامین منابع مالی برای اقتصاد کشور به عنوان یکی از موضوعات خاص کلان فرابخشی، جزو اولویت‌ها و مسائل محوری قرار گرفته است و استفاده از ابزارهای مالی نوین در این راستا اهمیت ویژه‌ای دارد. یکی از ابزارهای مالی که به ویژه بعد از بحران مالی جهانی در سال ۲۰۰۸ در سطح دنیا مورد توجه قرار گرفته، اوراق بهادار اسلامی یا صکوک است. به منظور تعمیق و گسترش نظام جامع تامین مالی و ابزارهای آن، مطابق ماده ۶ لایحه برنامه ششم توسعه، دولت می‌تواند معادل کل بدهی‌های قطعی به اشخاص (تا پایان سال ۱۳۹۴) را از طریق انتشار اوراق بهادار با نام و مصون از تورم تسویه نماید. همچنین، وزارت امور اقتصادی و دارایی می‌تواند اسناد خزانه اسلامی را به منظور رفع عدم تعادل‌های منابع و مصارف بودجه عمومی در طی یک سال مالی منتشر نماید.
با این حال توجه عمده لایحه به انتشار صکوک در داخل کشور بوده است و به مسئله ظرفیت‌های بین‌المللی جهت انتشار صکوک ایرانی توجه زیادی نشده است. این مسئله به ویژه پس از اجرای برجام، از اهمیت بیشتری برخوردار شده و به نظر می‌رسد فرصت‌های خوبی جهت حضور در بازار صکوک بین‌المللی ایجاد شده است. با این حال ورود در فضای بین‌المللی صکوک نیازمند تدابیر و ملاحظات خاصی است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود:
الف) در ارتباط با توسعه سرمایه‌گذاری و گسترش نظام تامین مالی و ابزارهای آن، در سیاست‌های کلی برنامه ششم توسعه به مواردی همچون توسعه پیوندهای اقتصادی و تجاری متقابل و شبکه‌ای کشور به ویژه با کشورهای منطقه آسیای جنوب غربی، گسترش و تعمیق نظام جامع تامین مالی و ابزارهای آن، تامین مالی فعالیت‌های خرد و متوسط به وسیله نظام بانکی و جذب سرمایه ایرانیان خارج از کشور سرمایه‌گذاران خارجی با ایجاد انگیزه و مشوق‌های لازم اشاره شده است. با وجود این، به نظر می‌رسد در لایحه برنامه ششم، مواد لازم جهت تحقق این سیاست‌ها از بعد تامین مالی بین‌المللی به حد کافی در نظر گرفته نشده است و بیشتر با رویکرد تسویه بدهی‌های دولت یا رفع عدم تعادل منابع و مصارف بودجه به استفاده از صکوک اشاره شده است. در حالی که صکوک علاوه بر تسویه بدهی‌های دولت، در موارد دیگری همچون تامین مالی دولت (به ویژه در طرح‌های عمرانی و زیرساختی)، تامین مالی بنگاه‌های اقتصادی، تامین نقدینگی و غیره قابل استفاده است.
ب) در سالیان گذشته، بازار صکوک در سطح بین‌المللی، از رشد قابل توجهی برخوردار بوده است و پس از بانکداری اسلامی، پرشتاب‌ترین بخش در صنعت مالی اسلامی به شمار می‌رود. دولت‌ها و قانونگذاران در کشورهای مختلف، به نقش مهم صکوک در بازارهای سرمایه پی برده‌اند و به دنبال توسعه بازارهای صکوک هستند. تقاضا برای صکوک همچنان بیش از عرضه آن است و توسعه سایر بخش‌های صنعت مالی اسلامی (بانکداری، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و تکافل) نیز به رشد آن کمک کرده است.
زیرا در این بخش‌ها، موسسات به طور فعال در پی فرصت‌های سرمایه‌گذاری در انواع صکوک برای رفع نیازهای مد نظر خود هستند. برای نمونه، بانک‌های اسلامی، متقاضی صکوک با کیفیت برای رفع نیازهای خود در زمینه نقدینگی و کفایت سرمایه هستند و بیمه‌گران برای به دست آوردن بازده‌های کم‌ریسک و باثبات در صکوک سرمایه‌گذاری می‌کنند. همچنین مدیران صندوق‌ها برای سرمایه‌گذاران در اوراق با درآمد ثابت منطبق با شریعت، از صکوک استفاده می‌کنند.
استفاده از صکوک بین‌المللی در بسیاری از کشورهای اسلامی (از جمله مالزی، امارات، اندونزی و بحرین) و غیراسلامی (از جمله انگلستان، لوکزامبورگ، هنگ‌کنگ، آلمان، ژاپن و فرانسه) گسترش یافته است و دولت‌ها، شرکت‌ها و موسسات شبه‌دولتی گوناگون این اوراق را منتشر می‌کنند. شایان ذکر است تا پایان سال ۲۰۱۵، نزدیک به ۱۵۰ میلیارد دلار صکوک بین‌المللی توسط کشورهای مختلف منتشر شده است که در میان آنها امارات و مالزی به ترتیب بیشترین سهم را داشته‌اند.
پ) کشور ایران سهم قابل توجهی از دارایی‌های منطبق با شریعت در صنعت مالی اسلامی را داراست، ولی عمده این سهم مربوط به دارایی های نظام بانکی است و اوراق بهادار اسلامی یا صکوک، سهم چندانی در این میان ندارد. این در حالی است که بسیاری از کشورهای اسلامی و حتی غیراسلامی طی سالیان گذشته از طریق انتشار اوراق بهادار اسلامی (صکوک) در بازارهای بین‌المللی ضمن افزایش سهم از خود از دارایی‌های منطبق با شریعت و دست‌یابی به منابع خارجی جهت توسعه زیرساخت‌ها، وجهه و اعتبار بین‌المللی خود در بازارهای مالی جهان را ارتقا داده‌اند.
ت) انتشار صکوک بین‌المللی از دو جنبه قابل تصور است. یکی اینکه ناشران داخلی بتوانند در بازارهای بین‌المللی اقدام به تامین مالی و جذب منابع نمایند و دیگر اینکه ناشران خارجی اقدام به تامین مالی از طریق انتشار صکوک در ایران و اختصاص منابع حاصل برای سرمایه‌گذاری و تولید در داخل کشور نمایند. برخی از مهم‌ترین مزایای انتشار صکوک بین‌المللی در ایران به شرح ذیل است:
- کمک به تامین مالی زیرساخت‌ها در زمینه حمل و نقل، گردشگری، ارتباطات و فناوری اطلاعات، انرژی و غیره،
- توسعه و تعمیق بازار سرمایه با افزایش حجم معاملات صکوک در آن،
- کمک به متنوع‌سازی گزینه‌های سرمایه‌گذاری در کشور به ویژه برای اشخاص حقوقی همچون صندوق‌های سرمایه‌گذاری، شرکت‌های بیمه و صندوق‌های بازنشستگی،
- افزایش اعتبار و وجهه ایران در بازارهای مالی بین‌المللی و ایجاد پیوندهای اقتصادی مشترک با دیگر کشورها به ویژه کشورهای اسلامی،
- افزایش توان داخلی برای مقابله با تحریم‌های اقتصادی به دلیل ورود سرمایه‌های خارجی به کشور و فعال‌تر شدن دیپلماسی اقتصادی ایران در سطح بین‌المللی،
- امکان ایجاد اشتغال از طریق تشویق ناشران خارجی (شامل دولت‌ها، موسسات و بنگاه‌ها) برای سرمایه‌گذاری مولد در کشور،
- کاهش فشار مضاعف تقاضای تامین مالی از نظام بانکی کشور و پدید آمدن ظرفیت بیشتر برای تامین مالی خرد از طریق شبکه بانکی،
- ارتقای استانداردهای شفافیت و گزارشگری مالی در سطح ناشران داخلی با توجه به الزامات بین‌المللی برای انتشار اوراق بهادار .
ه) از آنجا که حمایت و پشتیبانی دولت‌ها برای انتشار صکوک نقش زیادی در توسعه این بازار دارد، لذا ورود دولت در این بازار و انتشار اوراق بین‌المللی، زمینه را برای ورود دیگر ناشران از جمله شرکت‌ها و بنگاه‌های بزرگ نیز فراهم می‌سازد.
با توجه به آنچه مطرح شد، پیشنهاد می‌شود در لایحه برنامه ششم توسعه، بستر قانونی لازم برای انتشار صکوک بین‌المللی فراهم شود. حمایت و ورود فعالانه دولت و موسسات دولتی در این بازار جهت جذب منابع لازم (به ویژه در زمینه توسعه زیرساخت‌ها)، تاکید بر تقویت مراکز مالی در مناطق آزاد (آفشور) به منظور تسهیل قوانین پیچیده سرزمین اصلی، توجه به مشوق‌های مناسب برای جذب سرمایه‌گذاران و ناشران خارجی، ایجاد تمهیدات لازم برای تقویت سرمایه بانک‌ها از طریق انتشار صکوک بین‌المللی و حرکت تدریجی برای کاهش سهم تسهیلات بانکی در مقابل صکوک برای تامین مالی شرکت‌ها و موسسات بزرگ، از جمله مواردی است که می‌تواند در لایحه برنامه ششم مد نظر قرار گیرد.
منبع: خبرگزاری ایبنا