اخلاق در بانکداری اسلامی

 

 ظاهر حاتمی[1] و سمیه ناصرامینی جلودارلو[2]

برخی از اقتصاددانان بانکداری اسلامی را نظام بانکی ارائه دهنده خدمات مالی و بانکی اخلاقی توصیف می‌کنند. اهتمام اصلی بانک‌های اسلامی این است که روش‌های مالی آن ها براساس قوانین شریعت باشد و باتوجه به تاکید شریعت بر ارزش‌های اخلاقی، می‌توان مطمئن بود هر خدمتی که در بانکداری اسلامی ارائه می‌شود باید مبتنی بر اخلاق باشد. در این یادداشت قصد داریم با توجه به مفهوم اخلاق و ویژگی‌ها و اصول اخلاقی حاکم بر بانکداری اسلامی، جایگاه اخلاقی در بانکداری اسلام را بیان کنیم.
 

مقدمه

صنعت بانكداري يكي از مهمترين بخش‌هاي هر اقتصادي محسوب مي‌شود ؛ زيرا بانك ها به عنوان واسطه منابع پولي در كنار بورس و بيمه از اركان اصلي بازارهاي مالي شمرده مي‌شوند. بانكداري در اقتصاد ايران از اهميت بيشتري برخوردار است ؛ زيرا به دليل عدم توسعه لازم بازار سرمايه، در عمل اين بانك ها هستند كه عهده دار تأمين مالي بلندمدت نيز مي‌باشند؛ همچنين در فرآيند آزادسازي بازارهاي مالي و پيوند با بازارهاي جهانی، كارايي، شرط لازم است (حسینی و سوری، 1386،ص129). فعاليت بانكداري اسلامي در ايران بسيار جوان بوده و شروع آن به سال ۱۹۷۹ ميلادي ( ۱۳۵۷ شمسي)  كه انقلاب اسلامي در ايران به وقوع پيوست بر مي گردد.  (مشرف جوادی و قوچی فرد، 1388، ص104) امروزه بانك ها نقش مهمي در اقتصاد كشورها دارند.  اين نقش به حدي است كه تصور اقتصاد بدون بانك در روزگار ما مشكل است . از وظيفه هاي مهم بانك ها تسهيل گردش پول و تجهيز و تخصيص منابع پولي است. اگر بانك ها اين وظيفه ها را به خوبي انجام دهند، مي تواند نقش مؤثري در توسعه كشورها داشته باشند. البته نظام بانكي در غرب بر قرض همراه با بهره (ربا) مبتني است. در ايران نيز پيش از انقلاب نظام بانكداري ربوي در جريان بود . به دنبال پيروزي انقلاب اسلامي لزوم استقرار نظام بانكداري بدون ربا به صورت يكي از ضرورت هاي اساسي كشور مطرح شد (میرمعزی ،1386، ص62).

از منظر اخلاق نهادهای مالی به واسطه انطباقشان بر شریعت، عموماً اخلاق قلمداد می شوند. این نهاده ها به دنبال ارتقای عدالت و رفاه در جامعه هستند.( تقی نتاج  و همکاران،1391،ص283) نتایج حاصل از پژوهش "شاو" و همکارش نشان می‌دهد که بکارگیری الگوهای ارزشی و اخلاقی در شرکت های خصوصی به درک بهتر خواسته های مصرف کنندگان کمک نموده و منجر به بررسی و تامین نیازهای آنها شده است به طوری که میزان سودآوری در شرکت‌های مذکور را نیز افزایش داده است. در شرایط کنونی رعایت نشدن برخی معیارهای اخلاقی، نگرانی های زیادی را در بخش‌های دولتی و غیردولتی به وجود آورده است.

سقوط معیارهای رفتاری در بخش دولتی، پژوهشگران را واداشته تا در جستجوی مبناهای نظری در این رابطه بوده تا بتوانند مسیر مناسب اجرایی آن را فراهم سازند. لذا یکی از عمده‌ترین دغدغه های مدیران کارآمد در سطوح مختلف، چگونگی ایجاد بسترهای مناسب بـرای عوامل انسانی شاغل در تمام حرفه ها است تا آنها با حس مسئولیت و تعهد کامل به مسایل در جامعه و حرفه خود به کار بپردازند و اصول اخلاقی حاکم بر شغل و حرفه خود را رعایت کنند. اولین گام در دستیابی به این اهداف درک صحیح از مفهوم اخلاق و ویژگی ها و اصول اخلاقی حاکم بر بانکداری اسلامی و سپس بیان جایگاه اخلاقی در بانکداری اسلام است.

 

اخلاق

اخلاق از نظر لغت به معنای عادت، خصلت و خوی است و در اصطلاح به این امر می‌پردازند که چگونه باید زندگی کرد، چه کاری درست و چه کاری نادرست است. بنابراین اصطلاح اخلاق هم به تحلیل مربوط است و هم با رفتار سر و کار دارد پس هم جنبه هنجاری و دستوری دارد و هم جنبه اثباتی. اخلاق را مجموعه‌ای از صفات روحی و باطنی انسان تعریف کرده‌اند که به صورت اعمال و رفتاری که از خلقیات درونی انسان ناشی می‌شود، بروز ظاهری پیدا می‌کند و بدین سبب گفته می‌شود که اخلاق را از راه آثارش می‌توان تعریف کرد. استمرار یک نوع رفتار خاص، دلیل بر آن است که این رفتار یک ریشه درونی و باطنی در عمق جان و روح فرد یافته است که آن ریشه را خلق و اخلاق می‌نامند. دامنه اخلاق را در حد رفتارهای فردی تلقی می‌کنند، اما رفتارهای فردی وقتی که در سطح جامعه یا نهادهای اجتماعی تسری پیدا می‌کند و شیوع می‌یابد، به نوعی به اخلاق جمعی تبدیل می‌شود که ریشه‌اش در فرهنگ جامعه می‌دواند و خود نوعی وجه غالب می‌یابد که جامعه را با آن می‌توان شناخت. (تولّایی ،1387)  اخلاق به عنوان تنظیم کننده روابط میان انسان ها، همواره از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است. در مدیریت نیز این سازوکار درونی، بدون آن که نیاز به اهرم های بیرون داشته باشد، قادر است عملکردهای اخلاقی را به وجود آورد. نقش اخلاق در عملکردها و رفتارها، در تصمیم گیری‌ها و انتخاب‌ها، در برخوردها و ارتباطات مهم و تعیین کننده است و از این رو است که امروزه بحث اخلاقیات در مدیریت یکی از مباث عمده رشته مدیریت گردیده است (بیک زاده و همکاران، 1389، ص5)  عدم توسعه اخلاق عبارتند از: شکست در فرایند آموزش،  شکست در دستیابی به نگرش فراتر از چشم انداز،  نبود چارچوب نظارتی مناسب (تقی نتاج  و همکاران، 1391، ص287).

 

بانكداري اسلامي

بانكداري اسلامي بخشي از مفهوم وسيع اقتصاد اسلامي است كه سيستم ارزشي و اخلاقي اسلامي را با ساختار اقتصادي تركيب مي‌كند. بدليل همين مفاهيم اخلاقي و ارزشي، بانكداري اسلامي چيزي فراتر از مفهوم ساده نحوه اداره بانك‌ها و موسسات مالي مي‌باشد. برمبناي اين اصول اخلاقي و اعتقادي، سيستم بانكداري جديدي پيشنهاد مي شود كه در اين سيستم، بانك اسلامي براي تامين مالي از روش‌هايي استفاده مي كند كه با اصول اسلامي سازگار است و از عواملي كه بر مبناي اين اصول حرام است دوري مي كند و در معاملات خود به سود و زيان هر دو گروه سهامداران بانك ها و موسسات مالي و مشتريان و ارباب رجوع توجه مي كند. ويژگي‌هاي زير را براي بانكداري اسلامي مي‌توان نام برد:

عدالت:  مفهوم عدالت به اين معني است كه يك بانک اسلامي نبايد هزينه كارمزد زيادي به متقاضيان تحميل كند.

توزيع سود : توزيع سود بايد بر اساس ريسكي كه افراد تحمل مي كنند، باشد.

توزيع زيان : توزيع زيان بايد بر اساس ميزان توانايي افراد براي تحمل اين زيان ها باشد.

به علاوه بانكداري اسلامي حالت مشاركتي دارد. بانك اسلامي تمام ريسك‌هايي را كه يك واحد تجاري و يا يك شخص بازرگان مواجه مي‌شود را در نظر مي‌گيرد. سود و زیان بدون توجه به مقدار و مبلغ آن بايد بين بانك و مشتري توزيع شود .بازده سرمايه گذاري بانك تابعي از زمان نيست و از قبل نيز تعيین نمي‌شود  (مشرف جوادی و قوچی فرد، 1388، ص95)

 

تقسیم بندی بانک‌های اسلامی

بانك هاي اسلامي براساس اينكه در چه محيط و وضعيتي قرار دارند به سه دسته قابل تفكيك هستند:

 1. بانك‌هايي كه  در كشورهايي فعاليت مي‌كنند كه قانون‌هاي آن كشورها مطابق با شريعت اسلامي است و بانكداري رايج در آنجا بانكداري اسلامي است، مثل كشورهاي ايران و سودان؛

 2. بانك هايي كه در كشورهايي فعاليت مي‌كنند كه اكثر يت مردم آن مسلمانند و بانكداري رايج در آن جا، بانكداري سنتي است، مثل كشورهاي مسلمان عربي؛

 3. بانك‌هايي كه در كشورهايي فعاليت مي‌كنند كه اكثريت مردم آن غيرمسلمانند و بانكداري رايج در آن جا، بانكداري سنتي است، مثل كشورهاي غربي. (اکبریان و رفیعی، 1386، ص98)

 

اصول اخلاقی حاکم بر بانکداری اسلامی

ارزش های اخلاقی باید در تمام بخش های بانکداری اسلامی حاکم باشد. از مهمترین اصول اخلاقی حاکم بر بانکداری اسلامی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. دسترسی عادلانه اقشار مختلف جامعه به خدمت و محصول بانک در بانکداری اسلامی

2. تاکید بر استقرار و توسعه قرض الحسنه برای پاسخگویی به نیاز مالی نیازمندان

3. تلاش برای محرومیت زدایی و توانمندسازی قشرهای ضعیف جامعه با استفاده از تامین مالی خود

4. آسان سازی و روان سازی فرایند ارائه خدمات به مشتریان به منظور کسب رضایت آن ها

5. تنظیم وثایق موردنیاز برای ارائه تسهیلات متناسب با توان مشتری

6. نبود سرمایه گذاری در فعالیت های غیراخلاقی و غیر مفید برای جامعه

7. زمینه سازی و ترویج فعالیت‌های اخلاقی و خیرخواهانه در جامعه

8. تنظیم ضوابط ارتقاء کارکنان بر مبنای شایسته سالاری

9. استقرار نظام جبران خدمات کارکنان بر مبنای عدالت (طالبی و کیائی، 1391، ص153)

 

نتیجه گیری

صنعت بانكداري يكي از مهمترين بخش هاي هر اقتصادي محسوب مي شود ؛ زيرا بانك ها به عنوان واسطه منابع پولي در كنار بورس و بيمه از اركان اصلي بازارهاي مالي شمرده مي شوند. بانكداري اسلامي بخشي از مفهوم وسيع اقتصاد اسلامي است كه سيستم ارزشي و اخلاقي اسلامي را با ساختار اقتصادي تركيب مي كند. اخلاقی بودن یا نبودن رفتارها و عملکرد می تواند موجب بروز پیامدهای مثبت یا منفی در سطح سازمان گردد.  اهتمام‌ اصلی‌ بانك‌های‌ اسلامی‌ این‌ است‌ كه‌ روش‌های‌ مالی‌ آن‌ها مطابق‌ با قوانین‌ شریعت‌ باشد. داشتن‌ رایزنان‌ شرعی‌ یا كمیته‌ای‌ از فقیهان‌ مورد احترام‌ كه‌ بتوانند فعالیت‌های‌ بانك‌ را تأیید كنند، برای‌ تضمین‌ اعتبار و شهرت‌ این‌ نهاد ضرورت‌ دارد. بانك‌های‌ اسلامی‌ باید مشتری‌های‌ خویش‌ را درباره‌ خدمات‌ مالی‌ ابداعی‌ خود متقاعد سازند و ثابت‌ كنند كه‌ خدمات‌ آن‌ها مطابق‌ با شریعت‌ و در عین‌ حال‌ با شرایط‌ كسب‌ و كار جدید مرتبط‌ است. به کارگیری  الگوهای اخلاقی در بانک به درک بهتر خواسته های مشتری کمک نموده و منجر به بررسی و تامین نیازهای آن ها می شود که در نتیجه علاوه بر ایجاد مزیت رقابتی برای شرکت، رضایت مشتریان آن ها را نیز فراهم  کرده و علاوه بر دستیابی به منافع خود، منافع کل جامعه را تامین نمایند. وجود ارزش های اخلاقی در صنعت بانکداری به معنی حذف کلیه عملیات مجرمانه از جمله کلاهبرداری، رشوه خواری و فساد است. با توجه به مطالب فوق پیشنهاد می شود که ارزش‌های اخلاقی  مشخص در رفتارها و برخورد کارکنان سازمان فرهنگ سازی و نهادینه شده و از طرفی در جهت تطبیق راهبردها، سیاست ها و عملکرد بانک با آن ارزش اخلاقی ، ارزش های اخلاقی شناسایی شود.

 

منابع

1. اکبریان رضا، رفیعی حمید،(1386)،"بانكداري اسلامي؛ چالش هاي نظري  عملي و راهكارها"، فصلنامه علمي پژوهشي اقتصاد اسلامي، سال هفتم، شماره 26 ، ص97-118

2. بیک زاده جعفر، حسین پورسنبلی علیرضا، صادقی محمد، (1389)،" اخلاق حرفه ای"، کار و جامعه، شماره 126،ص1-9

3. تقی نتاج غلامحسن، نجف پور کردی حمیدرضا، بحری ثالث جمال، (1391)،"هنجارهاي يك نظام مالي اخلاقي و شرايط نيل به نظام مالي ايده آل در حوزه بانكداري"، بيست و سومين همايش بانكداري اسلامي،ص278-309

4. حسینی سید شمس‌الدین، سوری امیررضا ،(1386)، "کارایی بانک های ایران و عوامل مؤثر بر آن"، نشریه:  اقتصاد  پژوهشنامه اقتصادی، شماره 25  ،ص 127- 156

5. طالبی محمد، کیائی حسن، (1391)" بانکداری اخلاقی: بررسی نقاط مشترک و تمایز آن با بانکداری اسلامی"، بيست و سومين همايش بانكداري اسلامي،ص142-155 

6. مشرف جوادی محمد حسین،  قوچی فرد حمزه،(1388)،"ریسک در بانک ها و موسسات مالی اسلامی(با رویکردی بر ریسک قانونی)"،بررسی های بازرگانی، شماره 38، ص 94-107

7. میر معزی سید حسین،(1386)،"بيع الخيار از ديدگاه فقه و كاربرد آن در بانكداري بدون ربا"، فصلنامه علمي پژوهشي اقتصاد اسلامي ، سال هفتم ، شماره 25 ، ص61-98

8. تولّایی روح الله ،(1387)،" عوامل تاثیرگذار بر رفتار اخلاقی کارکنان در سازمان"، دوماهنامه علمی-ترویجی ،توسعه انسانی پلیس، شماره 25 .

9. Shaw d, shinue.(2000). The impact of ethics in consumer choice: a mulitivariate modeling case study. ANZMAC visionary marketing for the 21 century. Facing the challenge.